Project Description
معرفی پروژه:
منطقه حفاظت شده حرا نخستین منطقه برای حفاظت از جنگلهای مانگرو است که با وسعتی برابر با 82360 هکتار در 16/1/1351 طبق مصوبه شماره 38 به انضمام اراضی حاشیه آن در حوزه‌های منطقه خمیر و شمال غربی جزیره قشم، به عنوان منطقه حفاظت‌شده معرفی گردید. چند سال بعد به علت اهمیت این منطقه با افزایش وسعت به 86738 هکتار طبق مصوبه شماره 63 مورخ 21/5/1354 به عنوان پارک ملی اعلام می شود. اما از آنجا که بر طبق قوانین موجود حاکم بر پارک ملی دخالت و بهره برداری انسان از این مناطق ممنوع بوده و به علت عدم کنترل بر سرشاخه کنی از درختان حرا، این منطقه طبق مصوبه شماره 86 مورخ 21/6/1361 مجدداً به عنوان منطقه حفاظت‌شده تغییر مدیریت داد. در حاشیه منطقه حفاظت شده حرا در جزیره قشم 12 روستا وجود دارد. منطقه حفاظت‌شده حرا به صورت مستقیم و غیر مستقیم از این روستاها تأثیر می‌پذیرند. در سرزمین مادری ایران تنها بندر خمیر بر روی منطقه حفاظت شده حرا تأثیر گذار است. روستاهای حاشیه این منطقه در جزیره قشم عبارتنداز: لافت، گورزین، دهخدا، سهیلی، هفت رنگو، طبل، ملکی، دوربنی، گوران، چاهو شرقی، چاهو غربی و دولاب.
جنگلهای منطقه حفاظت شده حرا در جزیره قشم در حدفاصل دلتای رود مهران و گورزین در دماغه شمالی جزیره قشم قرار گرفته و تمامی ترعه خوران را در بر می‌گیرد. مناطق کوشک، نشتقان پایین، پیر جزیره در مرز شمالی، لافت کهنه، لافت نو،گورزین در حاشیه شرقی، خورخوران، تیل، دوربنی، گوران، چاهو و بندر دولاب در حاشیه جنوبی و سایه خوش در حاشیه غربی محدوده جنگل‌ها قرار دارند. رسوبگذاری مناسب در دماغه شمالی جزیره، ته نشست گل و لای دریایی، جزر و مد متوالی با وسعت زیاد و آب گرفتگی مناسب محیط را جهت استقرار جوامع جنگلی به بهترین نحو مهیا نموده است. مانگرو به اجتماعات جنگلی سازگار با آب و خاک شور ساحل دریا اطلاق می‌شود.
در طی سال‌های گذشته بازیدهای میدانی به منظور مطالعه جنگلهای مانگرو در منطقه حفاظت شده حرا صورت گرفت؛ هم چنین بصورت نمونه برای حساس سازی و آگاه سازی جامعه محلی، کارگاه‌های آموزشی برای صیادان و برخی مدارس ابتدایی و راهنمایی و صیادان برگزار شد. آثار مثبت و اظهار علاقه‌مندی جوامع محلی به حفاظت از زیست بوم با ارزش حرا موجب شد تا حفاظت از تنوع زیستی منطقه، با تاکید بر پرندگان با مشارکت جوامع محلی بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.
در حال حاضر پرندگان در منطقه حفاظت شده حرا از جذابیت‌های اصلی برای گردشگران و طبیعت‌گردان محسوب است و مهمترین مرحله زندگی پرندگان مانند دیگر جانداران، دوره زادآوری آن‌ها محسوب می‌شود. شناخت و حفاظت از پرندگان زادآور موجب بقاء جمعیت‌های گونه‌ها و حفظ بخش قابل توجهی از جذابیت‌های منطقه مورد نظر طی سالیان آتی خواهد شد.
- اهداف:
هدف کلی فعالیت‌های صورت گرفته آغاز به شناسایی و حفاظت از پرندگان جوجه‌آور در منطقه حفاظت شده حرا توسط پایش جوامع محلی و اهداف جزئی که پیامد‌های این مطالعه خواهند بود شامل آموزش و توجیه گروه کاری متشکل از افراد محلی برای حفاظت از پرندگان زادآور حرا، آغاز به مطالعه بوم‌شناسی و زیست‌شناسی جوجه‌آوری پرندگان زادآور حرا در دراز مدت با همکاری افراد بومی، تاکید بر لزوم حذف گونه‌های غیر بومی از زیست بوم حرا و تأثیر منفی آن‌ها بر جوجه آوری پرندگان با ارائه شواهد عینی، آغاز به حفاظت از تنوع زیستی زیست بوم حرا در سایه حفاظت از پرندگان جوجه آور است. از دیگر اهداف پروژه مورد نظر به موارد زیر می‌توان اشاره کرد.
1) هماهنگی با مسئولین و کارشناسان اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان هرمزگان جهت آغاز فعالیت در منطقه.
2) آشناسازی و هماهنگی همکار محلی با محیط‌بان منطقه حفاظت شده حرا جهت برنامه‌ریزی و همکاری در پایش منطقه.
3) آشناسازی همکار محلی و محیط‌بان منطقه با مکان کلونی‌های جوجه‌آور و چگونگی پلاک‌گذاری، جمع‌آوری و ثبت اطلاعات و مشاهدات و پایش.
4) پایش پهنه‌های شنی و خورها جهت شناسایی آشیانه‌های احتمالی سلیم خرچنگ خوار ، چاخ لق هندی و حواصیل هندی و مشاهده جفت‌های زادآور.
5) شناسایی مکان زادآوری و تعداد جفت زادآور اگرت بزرگ و اگرت ساحلی در دیگر نقاط منطقه.
6) شمارش کامل تعداد آشیانه‌های فعال اگرت ساحلی در منطقه زادآوری و حلقه‌گذاری جوجه‌ها.
7) بررسی وضعیت کفچه نوک‌های جوجه آور و نصب حلقه‌های رنگی به منظور مطالعات جمعیتی گونه در سال‌های آینده.
8) آموزش حلقه‌گذاری رنگی و فلزی جوجه‌های پرندگان به داوطلبان محلی.
زمان پروژه:
پروژه فوق الذکر از فرودین ماه 1387 آغاز و هم چنان همه ساله در طول فصل زادآوری یعنی فروردین لغایت خرداد ماه در منطقه حفاظت شده حرا ادامه دارد.
معرفی اعضاء و نقش ایشان
فرزانه اعتضادی فر : کارشناس حیات وحش و محقق
طاهر قدیریان : کارشناس حیات وحش و محقق
الناز نینواز : کارشناس حیات وحش و محقق
عبدالرحمن شریفی : داوطلب محلی
حسن شریفی : داوطلب محلی
رشاد فارغی : داوطلب محلی
میثم قاسمی : کارشناس اداره کل محیط زیسا استان هرمزگان
مکان‌های و روش‌های پروژه
منطقه مورد مطالعه نخستین منطقه برای حفاظت از جنگلهای مانگرو است که با انضمام اراضی حاشیه آن در حوزه‌های منطقه خمیر و شمال غربی جزیره قشم، به عنوان منطقه حفاظت‌شده معرفی گردید. کلونی اصلی که مطالعات مربوط به زادآوری اگرت بزرگ و اگرت ساحلی در آن قرار دارد در وسط منطقه و در مختصات جغرافیایی (26º53´N, 55º39´E) قرار گرفته است. این کلونی از سال 1387 به منظور بررسی موفقیت زادآوری پرندگان و آثار زیان‌بار موش سیاه بر آن مورد پایش قرار گرفته است. در این راستا 19 بازدید در سال 1387، 22 بازدید در سال 1388و 16 بازدید در سال 1389 توسط کارشناسان و محققین این انجمن در کنار مردم بومی و علاقه‌مند صورت گرفت. در هر سال پس از تشکیل تیم کاری از افراد محلی با تعداد 4 نفر، فعالیت میدانی پروژه با هدف پایش کلونی‌های زادآور پرندگان منطقه حفاظت شده حرا با فواصل زمانی دو روز در میان آغاز شد. جستجوی پرندگان زادآور با مشاهدات مستقیم و پایشهای مداوم برای آشیانه‌های مشکوک و مناطق اطراف این آشیانه‌ها و ثبت نقاط به‌وسیله GPS انجام گرفت. جستجو در خورهای منطقه به‌وسیله قایق موتوری، و درون جنگلهای حرا و بر روی تپه‌های شنی و پهنه‌های گلی که تحت تأثیر جزر و مد قرار نداشتند با پیمایش زمینی انجام شد. برای پرندگان کنار آبزی که روی درختان آشیانه ساخته بودند، آشیانه‌ها شمارش و به‌وسیله پلاک‌های پلاستیکی رنگی علامت‌گذاری شدند. با این روش آشیانه‌هایی که تازه ساخته می‌شدند از آشیانه‌های قبلی متمایز شده و به تعداد آشیانه‌های ساخته‌شده اضافه می‌گردیدند تا درنهایت تعداد کل آشیانه‌های ساخته‌شده برای هرگونه محاسبه گردد.
در این بین تلاش برای شناسایی گونه‌ها و مکان‌های جوجه آوری پرندگان دیگر مانند کفچه نوک، حواصیل هندی، چاخلق هندی و سلیم خرچنگ خوار انجام شد. مطالعه زادآوری این گونه‌های کنار آبزی بیانگر تأثیر زیان‌بار گونه مهاجم موش سیاه بر پرندههای این منطقه به ویژه در طول دوران تخم گذاری است. طی بازدیدهای میدانی صورت گرفته علاوه بر جستجوی مکان زادآوری پرندگان جوجه‌آور، تهدیدات موجود برای زادآوری این گونه‌ها، از جمله موش سیاه، گربه‌های اهلی و سگ‌های رها شده و برداشت تخم‌ها توسط برخی از افراد بومی ناآگاه نیز، با در نظر گرفتن شواهد موجود، ثبت گردید. در این بین عوامل اصلی تهدید‌کننده موفقیت زادآوری پرندگان جوجه آور به‌وسیله مشاهده مستقیم و یا نمایه‌های باقی مانده ثبت و تعیین شدند. اکثر آشیانه‌ها از زمان ساخته شدن تا تخم‌گذاری و تولد جوجه‌ها تا خروج جوجه‌ها از آشیانه مورد بررسی قرار گرفته‌اند. تخم‌ها و جوجه‌ها وزن و زیست سنجی شده تا روند رشد جوجه ها نیز مشخص شود. تعداد تخم‌ها از ابتدای تخم‌گذاری و تعداد جوجه‌ها در هر آشیانه در روزهایی معین مورد پایش قرار گرفته و حوادث اتفاق افتاده در آشیانه‌ها مورد بررسی قرار گرفته‌اند. کلیه تخم‌ها در روز‌های اول تا حداکثر سه روز بعد از گذاشته شدن وزن و بیومتری شدند. همچنین تخم‌ها شماره گذاری شده تا اضافه و یا مفقود شدن آن‌ها در طی پایش‌ها مشخص گردد.
در ادامه کارگاه‌های آموزشی برای دانش آموزان مقاطع دبستان و راهنمایی روستاهای طبل، هفت‌رنگو و سهیلی در حاشیه جنوبی منطقه حفاظت‌شده، همچنین بزرگسالان مشغول به فعالیت در اسکله‌های مجاور منطقه حفاظت شده حرا جهت آشناسازی و آگاهی رسانی به این افراد در رابطه با ارزش‌های منطقه، اهمیت حفاظت از آن و موجودات زنده این منطقه طی سال های 1387 و 1388 انجام شد. در برنامه آموزشی اجرا شده در اردیبهشت ماه 1388، کودکان و نوجوانان ساکن در سه روستای حاشیه جنگلهای حرا در جزیره قشم، مورد آموزش قرار گرفتند.
در این طرح کودکان و نوجوانان روستایی به عنوان اولین گروه هدف انتخاب شدند. مهمترین هدف این برنامه سنجش و افزایش میزان آگاهی، ایجاد نگرش مثبت در ذهنیت دانش آموزان نسبت به محیط‌زیست محل زندگی خود و موجودات زنده جنگل حرا، که بیشتر مواقع در معرض دید هستند، همچنین اهمیت حفظ جنگل حرا در جزیره قشم و مزایای حفاظت از آن در آینده بوده است.
در بهمن ماه 1387 و قبل از شروع فصل زادآوری پرندگان در منطقه حفاظت شده حرا کارگاه آشناسازی ماهیگیران و افراد مشغول به فعالیت در اسکله طبل، یکی از اسکله‌های مجاور منطقه حفاظت شده حرا، در ارتباط با جاذبه‌های منطقه حرا و چگونگی جلب بازدید‌کنندگان به منطقه برگزار شد. این کارگاه با هدف ذکر منافع اقتصادی حاصل از حفاظت برای روستاهای حاشیه جنگل و لزوم حفظ جنگل حرا و مزایای آن در آینده به اجرا درآمد. در این کارگاه افرادی که عهده دار بردن مسافران و بازدید کنندگان به داخل جنگل می‌شوند، تشویق به آموختن و ذکر جاذبه‌های منطقه برای گردشگران شدند. همچنین برخی از افراد به ذکر تجربیات مثبت خود از این کار در فعالیت‌های گذشته خود پرداختند. برداشتن تخم پرندگان توسط مردم بومی در منطقه حرا یکی از تهدیدات مهم در فصل زادآوری پرندگان محسوب می‌شود. در این کارگاه سعی شد تا با ذکر ارزش پرندگان در جلب گردشگر به منطقه و تأثیرات مثبت اقتصادی در پی آن، به طور غیر مستقیم افراد از انجام این اقدام بازداشته شوند.
کارگاه آموزشی آشنایی دانش آموزان با جاذبه‌های جنگل حرا، با تاکید بر پرندگان منطقه در اردیبهشت ماه 1388، برای دختران و پسران پایه‌های اول تا پنجم مقطع ابتدایی و مقطع راهنمایی برگزار شد. در این کارگاه آموزشی به موضوعاتی از جمله آشنایی دانش‌آموزان با موقعیت جغرافیایی و اقلیمی جزیره قشم، موقعیت مکانی جنگلهای حرا در ایران و اهمیت منطقه حفاظت شده حرا در جزیره قشم، حیات وحش جنگلهای حرای جزیره قشم با تکیه بر پرندگان منطقه و چگونگی حفاظت از این زیست‌بوم با ارزش پرداخته شد.
در این طرح پس از سنجش میزان آگاهی دانش آموزان از موارد ذکر شده، به آموزش موارد مورد نیاز و پاسخ دادن به سوالات آن‌ها در رابطه با موضوع پرداخته شد. سپس دانش آموزان آموخته‌های خود را در غالب طرح‌های هدایت شده رنگ آمیزی به نمایش گذاشتند. پس از بازدید میدانی و آشنا شدن با محیط طبیعی از نزدیک، کارگاه نقاشی آزاد با محوریت زیست بوم حرا به صورت نمایشگاه برای والدین و دانش‌آموزان برگزار گردید. در انتهای کارگاه مجددا آزمون سنجش میزان آگاهی دانش آموزان به عمل آمد. نتایج مقایسه پیش تست و پس تست دانش آموزان مقاطع ذکر شده به گونه ای بوده است که 80 درصد دانش آموزان در میزان آگاهی و یادگیری پیشرفت داشته اند.
در طول این مدت اولین حلقه‌گذاری رنگی جوجه‌های کفچه‌نوک در ایران در سال 1389 برای انجام مطالعات جمعیت‌شناسی این گونه ارزشمند صورت گرفت. همچنین مهارت‌هایی از جمله چگونگی جستجوی آشیانه پرندگان جوجه‌آور، پایش پرندگان و ثبت اطلاعات آشیانه‌ها، پلاک‌گذاری آشیانه‌ها، زیست سنجی و وزن‌کردن تخم پرندگان، زیست‌سنجی درخت محل آشیانه و حلقه‌گذاری پرندگان به همکاران محلی آموزش داده شد. در ادامه در خردادماه 1390 دومین حلقه‌گذاری رنگی کفچه‌نوک‌ها در ایران در این منطقه و پایش کفچه‌نوک‌های حلقه‌گذاری شده در سال گذشته انجام پذیرفت.
در طول مدت مطالعات صورت گرفته مشخص شد که اگرت بزرگ و اگرت ساحلی علاوه بر کلونی مورد مطالعه در سایر نقاط منطقه حفاظت شده حرا نیز زادآوری دارند. که این امر بیانگر اهمیت بسیار زیاد منطقه حفاظت شده حرا نیز هست. بدین منظور برای مطالعه مستمر و سالیانه پرندگان جوجه‌آور، جمعیت‌ها و تهدیدات آن‌ها برای حفاظت پایدار از منطقه حفاظت شده حرا، همکاری و مشارکت افراد بومی آموزش دیده بیش از پیش ضروری به نظر می‌رسد.
لازم به ذکر است که بسیاری از آشیانه‌ها توسط مردمی که در حال چیدن حرا هستند مشاهده و تخم‌های آن جمع‌آوری می‌شود. مردم محلی پس از دیدن تخم‌ها ابتدا تخم‌ها را در آب دریا می‌گذارند، چنانچه در آب فرو رود برداشته می‌شود ولی اگر روی آب بماند به معنای جوجه شدن است پس برداشته نمی‌شود. کفچه‌نوک‌ها، اگرت‌های ساحلی و بزرگ بیشترین آسیب را از جمع آوری تخم‌ها توسط مردم می‌بینند.
دستاوردها تا به امروز:
برگزاری کارگاه آموزشی برای قایقرانان
برگزاری کارگاه آموزشی برای دانش آموزان مقاطع دبستان و راهنمایی
مطالعه در زمینه زادآوری پرندگان کنار آبزی منطقه حفاظت شده حرا
مطالعه در زمینه گونه غیر بومی موش سیاه در منطقه حفاظت شده حرا
همکاری در حلقه‌گذاری پرندگان کنار آبری منطقه حفاظت شده حرا با اداره کل محیط‌زیست استان هرمزگان
حلقه‌گذاری رنگی کفچه‌نوک به منظور مطالعه پویایی سنجی جمعیت برای اولین بار درایران
آموزش داوطلبان محلی در ارتباط با مطالعات زادآوری پرندگان در منطقه حفاظت شده حرا
